KOŚCIÓŁ PARAFIALNY POD WEZWANIEM
WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY W OSTROROGU
Ostroróg jest niewielkim, liczącym niespełna dwa tysiące mieszkańców miastem w Wielkopolsce w powiecie szamotulskim.
Senna, położona na wysokiej skarpie północnego brzegu Jeziora Wielkiego miejscowość ma kilkusetletnią historię. Najstarsze zapiski o grodzie i osadzie położonej nad wspomnianym jeziorem pochodzą z 1383 r. Ich autor, Janko z Czarnkowa zapisał w swojej kronice informacje o Dziersławie Grocholi, właścicielowi tych ziem, który uczestniczył w wojnie rodów Grzymalitów i Nałęczów. Syn Dziersława Sędziwoj posługujący się już nazwiskiem Ostroróg, za uczestnictwo w wojnie z Krzyżakami, otrzymał z rąk króla Władysława Jagiełły najważniejsze funkcje w Wielkopolsce. W jego czasach, około 1412 r. nadano Ostrorogowi prawa miejskie.
Miasto po śmierci ostatniego z rodu Ostrorogów w 1624 r. należało m.in. do szlacheckich rodów Potockich, Rejów i Radziwiłłów. Równie długą historię mają ostrorogskie parafia i kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Sędziwój Ostroróg założyciel miasta czynił starania o powołanie tutaj ośrodka duszpasterskiego. W 1432 r. ówczesny biskup poznański Stanisław Ciołek powołał parafię w Ostrorogu. W tym czasie wzniesiono późnogotycką świątynię.
Na przełomie XV/XVI wieku kościół przejęli Bracia Czescy, którzy osiedlili się w mieście tworząc tutajjeden z najważniejszych swoich ośrodków w Europie. Władali nim niemal do końca XVI wieku. Budowla wróciła do katolików w czasie panowania Zygmunta III Wazy będącego zwolennikiem kontrreformacji. Kościół kilkakrotnie niszczyły pożary, jednak za każdym razem był odbudowywany. Rok 1776 r. przyniósł przebudowę świątyni zainicjowaną przez kasztelana przemęckiego Adama Kwileckiego, która nadała jej istniejącą do dziś barokową formę. Z tego też czasu pochodzi obiegające ją ogrodzenie z bramą.
Kościół Wniebowzięcia NMP jest halową, trójnawową budowlą nakrytą dachem z dachówki. Do jej wnętrza prowadzi od południa kruchta o pierwotnym późnogotyckim szczycie. Od zachodu bryłę zamyka wieża z zegarami i ciekawym hełmem. Wyposażenie wnętrza reprezentuje rokokowe i barokowe formy. Kościół parafialny w Ostrorogu został wpisany do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa 21 grudnia 1932 r. wpisem o numerze 2450/A.
Na ścianie ostroroskiego kościoła znajdowała się podobno data 1222, odnotowana w 1785 roku. Daty tej jednak nie można zrównać ani z datą powstawania osady ani z kościołem. W 1419 roku wzmiankowany był kościół pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela, a w 1432 powstanie kolegium misjonarzy i prepozytury w Ostrorogu; prawdopodobnie w tym czasie powstał obecny kościół. Pewne jest, że kościół istniał przed 1510 r., a w 1555 r. został oddany przez Jakuba Ostroroga braciom czeskim. Parafia obejmowała następujące wioski: Piaskowo (od 1432 r.), Kluczewo (od 1466 r.), od 1508 również: Wielonek (wtedy Wielim), Dobrojewo, Binino (wtedy Bienino, w 1603 r. przeniesione do parafii Biezdrowo), Rudki, Bobulczyn, Oporowo, Szczepankowo, a od 1787 r. również Szczepy i Zapust). W 1467 r. papież Paweł II nadał odpust na uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 15 sierpnia oraz na Dzień Narodzenia św. Jana Chrzciciela 24 czerwca. Bulla nadająca odpusty stwarzała dla kościoła szanse na dodatkowe dochody (jałmużna, datki). Nie wiemy jak wyglądał ówczesny kościół, w źródłach mowa jest o ołtarzu Trzech Króli (1419 r.), ołtarzu św. Marii Magdaleny (1461 r.), ołtarzu św. Jana Chrzciciela (1467 r.). W 1506 r. wymieniany jest domek przy kościele stojący przy cmentarzu.
Nadanie kościoła braciom czeskim potwierdził Jan, syn Jakuba Ostroroga, w 1569 roku. Dokument ten wskazuje, jak bogato uposażono kościół (domki, szkoła, ogrody tamże, rola i łąka w mieście, łąka w Wielonku, ogród w Piaskowie, jezioro przy jeziorze Mormin, łąka w Kluczewie, dziesięciny z miasta i wsi). Zbór braci w Ostrorogu dotykały wielkie klęski: w 1555 roku palił się Ostroróg, a w pożarze ucierpiał również kościół. Pożar zniszczył kościół również w 1589 r. Kolejny pożar w 1595 r. strawił całe miasto, kościół i budynki plebańskie, jednak dzięki hojności Ostrorógów oraz bogatych rodzin szkockich, które te ziemie w XVI wieku zamieszkiwały, po każdym pożarze kościół wznoszono w jeszcze bardziej okazałej postaci. W Ostrorogu znajdowało się seminarium braci czeskich, archiwum i biblioteka. Sytuacja jednak zmieniła się po 1632 roku, kiedy to po wymarciu Ostrorogów i oddaniu tych terenów w dzierżawę bez opieki dziedziców kościół został przejęty przez katolików. Działo się to w 1636 roku w sobotę św. Anny, za sprawą księdza kanonika Andrzeja Świniarskiego, który jak podaje opis wizytacji z 1641 r., narażając życie swoje kościół otoczony wojskiem przez "heretyków" odebrał wraz kilkoma duchownymi. Ten sam opis mówi o tym, że kościół jest pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, Jana Chrzciciela i Ewangelisty oraz św. Andrzeja apostoła. Po odebraniu kościoła braciom czeskim, jeszcze przez jakiś czas odbywali oni nabożeństwa na zamku w Ostrorogu. W 1660 roku Ostroróg przeszedł w ręce rodziny katolickiej, a zbór braci czeskich ostatecznie upadł. Wraz z upadkiem zboru podupadło miasteczko, wyprowadziły się bogate rodziny szkockie, zlikwidowana została biblioteka, seminarium, archiwum.
Przy kościele znajdował się szpital. Położony był przy drodze prowadzącej do Szamotuł, w 1641 r. złożony był z jednej izby ogrzewanej i kilku komór, mieszkało w nim 6 ubogich. Z opisu szpitala z 1725 r. wynika, iż wówczas składał się z dwóch izb ogrzewanych i 4 komór. W 1785 r. szpitala już nie było, spalił się przez nieostrożność ubogich w nim mieszkających .
Poza szpitalem w źródłach wspominana jest również szkoła, która działała przy kościele. W XV wieku szkoła w Ostrorogu miała dodatkowe uposażenie od Jana Świdwy z Szamotuł. W tym czasie było co najmniej dwóch nauczycieli, przy czym jeden był zarazem głównym nauczycielem, kantorem szkoły i kościoła. Wraz z oddaniem kościoła w ręce braci czeskich, przekazana została również szkoła. Po odzyskaniu kościoła przez katolików szkoła nadal funkcjonowała. Braniecki (w 1641) podaje, że rektor szkoły wypełnia również obowiązki kantora i otrzymuje wynagrodzenie od miasta, kościoła i od prepozyta pod warunki utrzymywania ucznia zdolnego do śpiewu w chórze. W 1725 roku w czasie wizytacji szkoła jeszcze funkcjonowała, natomiast w 1785 roku szkoły już nie było, a organista uczył kilkoro uczniów w domu.
W 1776 r. staraniem kasztelana przemęckiego Adama Kwileckiego kościół został przebudowany i otrzymał obecny kształt. Józef Łukaszewicz zarzucił Kwileckiemu, że mury gotyckiej świątyni kazał do połowy rozebrać, a w miejsce pięknej gotyckiej budowli utworzył niepozorny i niekształtny gmach. Ten sam autor zarzuca Kwileckiemu, że groby Ostrorogów bezbożnie wyrzucił.